تنبلی و انحراف چشم

الف) تنبلی چشم

تنبلی چشم یا آمبلوپیا (Amblyopia) زمانی رخ می دهد که چشم در دوره کودکی دید طبیعی نداشته باشد. این اختلال که معمولا در یک چشم دیده می شود. عدم وضوح تصویر در چشم بیمار و بهتر بودن تصویر ایجاد شده در چشم سالم سبب می شود تا مغز بین دو چشم، چشم سالم را برای دیدن انتخاب کند و در واقع مسیر ارسال تصویر از چشم بیمار به مغز را مسدود و یا اصطلاحا دید چشم بیمار را "خاموش" کند.

علل

• وجود عیوب انکساری در چشم (دوربینی، نزدیک بینی یا آستیگماتیسم)

• انحراف چشم (لوچی یا استرابیسم)

• عواملی که باعث کدورت مسیر بینایی می شود (آب مروارید ، کدورت قرنیه، افتادگی پلک)

علایم

بینایی ضعیف در یک چشم، خستگی چشم و یا سردرد

عدم توانایی برای قضاوت در مورد فاصله بین اشیا (عدم درک عمق)

انحراف چشم (به صورت آشکار)

مهمترین عامل در درمان موثر این بیماری، تشخیص زودهنگام بیماری است.

درمان

نکته مهم در درمان تنبلی‌ چشم این است که هر چه سن کودک کمتر باشد، شانس درمان بیشتر و مدت درمان کوتاه تر می شود و هر چه درمان چشم تنبل دیرتر شروع شود، احتمال به دست آوردن بینایی کامل کمتر می شود. روش های درمانی مختلفی برای درمان تنبلی‌ چشم وجود دارد که مهم ترین آن ها عبارتند از: استفاده از چشم تنبل برای دیدن، استفاده از عینک، انجام جراحی و تمرینات چشمی

1) استفاده از چشم تنبل برای دیدن

بستن چشم يا پچ كردن: با يک پچ يكنواخت و چسبنده چشم قوی تر را برای چند هفته تا چند ماه طی يک برنامه خاص مي بندند. اين درمان طفل را مجبور به استفاده از چشم تنبل می كند . بستن باعث تحريک چشم ضعيف تر به عمل بينائی شده و به تكامل قسمتی از مغز كه مسئول درک بينائی است كمک  می كند . برای اينكه عمل بستن چشم موثرتر باشد بايد حداقل شش ساعت در روز چشم بسته باشد ، مگر اينكه پزشک مربوطه توصيه ديگری كرده باشد . بستن چشم هنوز هم به عنوان روش استاندارد درمان تنبلي چشم تلقی می شود .

آتروپين: ممکن است پزشک داروی خاصی مثل آتروپین برای کودک شما تجویز کند که باید بر طبق دستور توصیه شده آن را استفاده کنید. يك قطره از داروي آتروپين يكبار در روز در چشم قوی تر ريخته می شود تا حدی كه بينائی فرد را مختل و تار كند تا كودک مجبور شود چشم مبتلا به آمبليوپی را به كار برد. درمان با آتروپين بينائی  را در چشم ضعيف تر تحريک می كند و به تكامل قسمتی از مغز كه  مسئول درک بينائی است، كمک می كند .

استفاده از عینک: گاهی اوقات، برای کمک به درمان، از عینک استفاده می شود. استفاده از عینک باید طبق دستور متخصص برای درمان عیوب انکساری چشم باشد. گاهی اوقات، استفاده از عینک به مدت طولانی لازم است، چون از برگشت تنبلی‌ چشم جلوگیری می کند. کودک را به استفاده از عینک تشویق کنید. در صورتی که کودک عدم تمایل و ناراحتی شما در استفاده از عینک را احساس کند دیگر از عینک استفاده نمی کند و این برای بینایی اش مضر و آسیب زننده است.

جراحی: با توجه به نظر پزشک و در بعضی از اختلالات مادرزادی صورت می گیرد.

2) تمرینات چشمی

انجام تمریناتی مانند نقاشی‌ کردن، بازی با خط و نقطه، استفاده از بازی های کامپیوتری، پرتاب توپ به سوی هدف تعیین ‌شده، کتاب‌ خواندن، خمیر‌بازی، و بریدن اشکال، در کنار سایر روش های درمانی، می تواند بر بهبود دید کودک اثر بگذارد و درمان آن را تسریع کند.

نکات مهم

• اگر کودک شما دچار تنبلی ‌چشم است، از آنجا که بهترین سن درمان آن زیر پنج سالگی است، توجه داشته باشید این زمان طلایی و مهم را از دست ندهید.

• با پیگیری درمان تنبلی ‌چشم فرزند دلبندتان می توانید بینایی کامل را به او هدیه کنید.

• عود (برگشت) بیماری تنبلی ‌چشم تا سن 10 سالگی امکان‌پذیر است. برای جلوگیری از عود بیماری باید توصیه های پزشک و پرستار را رعایت کنید و در زمان مقرر برای معاینه کودک مراجعه کنید.

ب) انحراف چشم (استرابیسم)

انحراف چشم از جمله مشکلات بینایی است که در آن چشم ها در یک راستا نیستند و اغلب مادرزادی می باشد. اما مشکلاتی مانند نارس بودن نوزاد، ابتلا جنین یا نوزاد به عفونت، فلج مغزی، مشکلات عضلانی چشم و ضعف عصب رسانی به عضلات چشمی یا در موارد پیشرفته تر مشکلات ژنتیکی زمینه ساز ایجاد این مشکل هستند. البته قابل توجه است که فرد مبتلا به انحراف چشم، فرزندانی با درگیری به این اختلال ندارد. (ژنتیکی بودن به این معناست که علت اختلال یک نقص ژنی است.)

مشکلات عمده که به علت استرابیسم ایجاد می شود :

1) در صورتی که این مشکل در کودکی رفع نشود، آنها هرگز نمی تواند با هر دو چشم خود یک تصویر را ببینند و دچار دو بینی می شوند. چشم ها قادر نخواهند بود که بر روی یک نقطه تمرکز کنند. یک چشم معمولا  بر چشم دیگر غالبیت پیدا می کند و دیدن بر اساس آن چشم صورت می گیرد.

2) ممکن است بعضی از نوزادان به هنگام تولد مبتلا به انحراف چشم باشند؛ اما این به معنی استرابیسم نیست، اگر چنانچه بعد از 6 ماه اول زندگی این مشکل بر طرف نشد، آن وقت احتمال استرابیسم داشتن کودک مطرح است.

علت چرخش چشم

علت اصلی استرابیسم بیمار، نقش بسیار بزرگی در تعیین گزینه های درمانی و میزان بهبود بینایی با درمان و در نتیجه، بهبود شرایط بیمار دارد.

استرابیسم می تواند ناشی از انواع حوادث مختلف یا عوارض پزشکی، مانند آسیب عضله یا عصب، زخم، تومور مغزی یا آنوریسم باشد. معمولا این وضعیت در چند سال اول زندگی ایجاد شده است.

استرابیسم در افراد دچار این وضعیت، نشانه‌ای از عدم کارکرد موثر قوه بینایی آن ها است.

اگر چه انواع آن می تواند متفاوت باشد اما هدف درمانی آن یکسان است که این هدف عبارت است از وادار کردن تمام سیستم بینایی به کار کردن موثر تا حد امکان، به نحوی که تاثیر منفی بر عملکرد فرد در مدرسه، محل کار یا زمینه های ورزشی نداشته باشد.

علت انحراف چشم یا استرابیسم در بزرگسالان

اغلب بیماران مبتلا به انحراف چشم، این مشکل را از کودکی داشته اند. اما ممکن است انحراف چشم در سنین بزرگسالی نیز آغاز شود که می تواند ناشی از عوامل زیر باشد:

• دیابت

• بیماری تیروئیدی (بیماری گریو)

• بیماری میاستنیا گراویس

• آسیب به سر

• سکته مغزی

در موارد خاصی ممکن است انحراف چشم در بزرگسالان بعد از انجام جراحی روی چشم یا اطراف چشم ایجاد شود که این موضوع ناشی از آسیب زدن به عضله چشم در حین جراحی است.

علائم

افراد مبتلا به انحراف چشم علائم زیر را دارند:

• خستگی مفرط چشم

• دوبینی

• تاربینی

• احساس کشیده شدن بافت‌ها در اطراف چشم

• مشکل در خواندن

• عدم تشخیص عمق در بینایی

بسیاری از افراد مبتلا به انحراف چشم به خاطر عدم توانایی تمرکز در بینایی برای تمرکز کردن روی چیز مشخصی معمولا سر خود را می چرخانند. این افراد همچنین نمی‌توانند ارتباط نگاهی مستقیم با دیگران داشته باشند که این موضوع می تواند موقعیت اجتماعی آن‌ها را دچار مشکل کند.

درمان

در افراد بزرگسال می توان با روش های مختلفی انحراف چشم را درمان کرد از جمله:

تمرینات عضلات چشم، عینک های منشوری و جراحی عضله چشم

1) تمرینات عضلات چشم

چشم شما با شش عضله مختلف احاطه شده است که شما برای بهبود بینایی خود می‌توانید آن ها را تمرین دهید. برای برخی از انواع انحراف های چشمی، انجام تمرینات چشم می تواند مفید باشد. در این نوع از انحراف چشم، شخص نمی‌تواند در هنگام کار یا خواندن چشمان خود را به خوبی روی موضوع مورد نظر متمرکز کند. انجام برخی کارها مستلزم این است که به اجسام نزدیک مثل کتاب، سوزن، یا صفحه کامپیوتر متمرکز شوید. حرکت هماهنگ چشم ها با یکدیگر و تمرکز چشم ها به سمت شی ای که در رو به رو و مرکز قرار گرفته همگرایی بینایی نامیده می شود. پزشک شما می تواند برخی تمرینات چشم را به شما تجویز کند که شما این تمرینات را باید در خانه انجام دهید. این تمرینات به شما کمک می کند بتوانید بر روی اجسامی که در نزدیک و رو به روی شما قرار گرفته اند نیز تمرکز کنید. در سایر موارد انحراف چشمی، انجام تمرینات چشم به ندرت مفید هستند.

2) عینک‌های منشوری

عینک های منشوری می توانند انحراف خفیف چشم را برطرف کنند. منشور یک لنز گوی مانند شفاف است که اشعه های نوری را خم کرده و سپس منتشر می کند. هنگامی که منشور روی عینک قرار می گیرد، تصویر را به نحوی چرخش می دهد که هر دو چشم یک تصویر واحد را ببینند. منشور ممکن است روی شیشه عینک قرار بگیرد و یا از ابتدا مخصوص فرم عینک ساخته شود و داخل فرم قرار گیرد. عینک های منشوری معمولا تاثیری در درمان دوبینی شدید و انحراف های زیاد ندارند.

3) جراحی عضله چشم

جراحی چشم، پرکاربردترین روش برای درمان انحراف چشم در بزرگسالان است. مشکل انحراف چشم معمولا بر اثر ضعیف بودن (شل بودن) یا منقبض بودن بیش ‌از حد عضله چشم ایجاد می شود. متخصص جراحی چشم می‌تواند عضلات مورد نظر در چشم را طی جراحی، سفت کند، آزاد کند یا آن ها را جابه جا کند به نحوی که عضلات چشم به طور هماهنگ با یکدیگر عمل کنند. عمل تضعیف عضله چشم برای رفع انحراف عمودی چشم انجام می شود. در عمل جراحی تضعیف عضله چشم (recession) جراح عضله فوقانی چشم را از چشم جدا می کند و در جایی کمی عقب تر عضله را مجددا به چشم متصل می کند تا بدین طریق قدرت کشش عضله را کاهش دهد. این عمل در صورتی انجام می شود که عضله چشم بیش ‌از حد منقبض باشد. در مقابل، در صورتی که یکی از عضله های فوقانی چشم بیش از حد ضعیف باشد، جراحی تضعیف عضله چشم بر روی عضله مقابل آن (عضله‌ی آنتاگونیست) انجام می شود تا عضله ها با یکدیگر متعادل و هماهنگ شوند.

در صورتی که انحراف چشم افقی باشد، جراح شما عضله های خارجی رکتوس چشم (که در گوشه‌ی  خارجی چشم قرار دارند) را کوتاه می کند. در این جراحی، عضله بریده می‌شود و سپس دو سر آن در نقطه‌ی دیگری مجددا به هم بخیه زده می شود (Resection). در این حالت عضلات خارجی چشم در واقع قوی تر می شوند و بیشتر می توانند چشم را به سمت کناره خارجی چشم حرکت دهند. این کار موجب هماهنگی بیشتر چشم ها و قرارگیری مرکز چشم در راستای صحیح می شود.

جراحی چشم می‌تواند:

• موجب بهبود راستای قرارگیری چشم ها می شود.

• دوبینی چشم ها را بهبود می دهد یا به طور کلی از بین می برد.

• عملکرد هماهنگ چشم ها را بهبود می دهد یا به طور کامل بازیابی می کند (عملکرد بصری دو طرفه).

• خستگی مفرط چشم ها را کاهش می دهد.

• دید محیطی چشم ها را افزایش می دهد.

• موقعیت های اجتماعی و شغلی بیمار را بهبود می دهد.

جراحی انحراف چشم در بزرگسالان معمولا به طور سرپایی انجام می شود اما به طور کلی، نیاز به بستری شدن و بیمار بستگی به شرایط عمومی سلامت او و ترجیح جراح بستگی دارد. بعد از جراحی، اغلب بیماران می توانند ظرف چند روز به تمامی فعالیت های روزمره خود ادامه دهند. بسته به شدت انحراف چشم، ممکن است در مواردی به بیش از یک بار جراحی برای درمان انحراف چشم نیاز باشد.

جراحی بخیه‌های تنظیمی

برای هماهنگ کردن دقیق و کامل دو چشم با یکدیگر ممکن است جراح شما از بخیه هایی برای تنظیم دقیق تر موقعیت قرارگیری چشم ها استفاده کند. با انجام این کار، موقعیت چشم ها با دقت بالاتری تنظیم می شود. اگر قرار باشد از بخیه های تنظیمی استفاده شود، جراحی چشم در دو مرحله انجام می شود:

مرحله‌ اول: عضله چشم با بخیه های مخصوص جا به جا می شود.

مرحله‌ دوم: معمولا بلافاصله بعد از بیدار شدن از بیهوشی و با استفاده از قطره بی حس‌کننده چشم انجام می شود و در آن بخیه ها مجددا تنگ یا گشاد می شوند تا راستای قرارگیری چشم دقیق تنظیم شود.

معمولا در اغلب موارد دیگر نیازی به تغییر حالت گره های اولیه نیست و این گره‌ها تبدیل به گره استاندارد می‌شوند.

نکات مهم بعد از عمل استرابیسم

• پس از عمل جراحی ممکن است هنگامی که وارد محیط ریکاوری می‌شوید همچنان بسیار احساس خواب آلودگی کنید.

• سعی کنید برای اولین بار، بدون دریافت کمک از تختخواب خارج نشوید.

• تا زمانی که اصلاح عضله کامل نشده است، از دست زدن به پوشش چشم خود اجتناب کنید.

• ممکن است برای کمک به کاهش تورم، یک کیسه سبک یخ یا کمپرس مرطوب خنک روی چشم جراحی شده قرار داده شود. یا سر تخت بالاتر بیاید.

• برای تهیه یک کمپرس سرد در خانه، یک دستمال تمیز را در یک کاسه آب یخ قرار دهید. پارچه را در آن مرطوب کرده و به مدت ده دقیقه و هر بار چهار مرتبه در یک روز، روی چشم خود قرار دهید.

• ممکن است تورم و سرخی چشم و احساس خارش وجود داشته باشد و تا چند روز پس از ترخیص بیمار از بیمارستان ادامه پیدا کند.

• چشم، برافروخته و قرمز خواهد شد. این سرخی چشم ممکن است تا چند هفته از بین نرود.

• تورم و کبودی عموما طی یک تا دو هفته از بین می روند.

جراحی استرابیسم می تواند درجات مختلفی از تاثیرات مفید داشته باشد. اگر چشم شما به لحاظ زیبایی در موقعیت وضعی خوبی قرار نداشت، نگران نباشید. تاثیر جراحی در ۶ هفته اول پس از عمل متغیر خواهد بود.